Ελάχιστα Βιογραφικά Στοιχεία
Ο Ελένο Σάνα γεννήθηκε το 1930 στη Βαρκελώνη. {…} Ευρυμαθής, με πάθος για τη γνώση και τη δράση, υπήρξε γνήσιος γόνος της ελευθεριακής αυτομορφωτικής κληρονομιάς του ισπανικού ελευθεριακού/αναρχικού κινήματος, προλαβαίνοντας να περάσει από κάποιους από τους θεσμούς του κατά τη διάρκεια της επανάστασης, και συγκεκριμένα από τα εργατικά ελευθεριακά αθήναια της Βαρκελώνης, στη δημιουργία των οποίων είχε συνδράμει ο πατέρας του.
{…} Στα σαράντα, περίπου, βιβλία του ο Σάνια έχει καταπιαστεί τόσο με την πολιτική όσο και με τη φιλοσοφία, και ίσως αυτή τη στιγμή να αποτελεί έναν από τους λίγους φιλοσόφους που δηλώνει αναρχικός. Το έργο του είναι ιδιαίτερα δημοφιλές στη Γερμανία και σε μικρότερο βαθμό στην Ισπανία, και έχουμε την τιμή να παρουσιάζουμε και στα ελληνικά ένα πολύ μικρό και σίγουρα όχι αντιπροσωπευτικό δείγμα της σκέψης του, εν αναμονή του σπουδαίου έργου του Ανθρωπομανία, -ίσως το κορυφαίο σύγχρονο δείγμα αναρχικού ουμανισμού- το οποίο θα εκδώσουμε στο προσεχές μέλλον.
{…} Η μοναδική εξουσία που έχει ο λαός είναι αυτή του να λέει όχι, πού και πού, αλλά όχι αυτή του να αυτοκυβερνάται. Ο λαός είναι παθητικό υποκείμενο, όχι κανονιστικό.
Μπορεί να γκρινιάζει, να διαμαρτύρεται, να κηρύσσει απεργίες, να γίνεται μέλος κάποιου κόμματος- στο οποίο δεν θα έχει καμία επιρροή- και να γκρεμίζει με την ψήφο του τους πολιτικούς και τα κόμματα που τον δυσαρεστούν· εκείνο που δύσκολα μπορεί να κάνει είναι να υποκαταστήσει αυτά τα κόμματα και τους πολιτικούς, και να διοικεί για λογαριασμό του τη "res publica".
{…} Αυτό που ο Τοκβίλ, λιγότερο αιθεροβάμων από τον Λίνκολ, έγραψε πριν από διακόσια χρόνια εξακολουθεί να ισχύει πλήρως: "Η αρχή της λαϊκής κυριαρχίας, η οποία, λίγο-πολύ, πάντοτε συναντάται στο βάθος σχεδόν όλων των ανθρωπίνων συνταγμάτων, έχει παραμείνει κατά κανόνα ενταφιασμένη".
{…} Πράγματι, το κοινοβούλιο είναι εκείνο το οποίο υπαγορεύει τους νόμους, τη φορολογική πολιτική, την κοινωνική νομοθεσία, την εκπαίδευση κτλ. Ποιος όμως καταλαμβάνει τα κοινοβουλευτικά έδρανα; {…} Είναι οι επαγγελματίες πολιτικοί οι οποίοι χάρη στην επαγγελματική τους κατάρτιση- δικηγόροι, ακαδημαϊκοί, τεχνοκράτες, οικονομολόγοι, δημόσιοι λειτουργοί, διανοούμενοι- έχουν καταφέρει να ανέλθουν στην κλίμακα των κομμάτων και να μονοπωλούν τη δημόσια εξουσία.
Ο Eρνέστ Μαντέλ στο ήδη κλασικό του βιβλίο αναφορικά με τον προηγμένο καπιταλισμό, γράφει σχετικά με τη θεματική αυτή: "Το μεγάλο κεφάλαιο παραχωρεί ευχαρίστως την πληκτική εργασία της Διοίκησης στους ειδικούς και τους μάνατζερς (εν προκειμένω στους επαγγελματίες πολιτικούς), δεδομένου ότι πρέπει να συγκεντρωθεί στις αποφάσεις θεμελιακής στρατηγικής.
{…} O Ρουσσώ επισήμαινε ήδη στο "Κοινωνικό Συμβόλαιο": "Αρχής γενομένης από τη στιγμή που ένας λαός εκλέγει αντιπροσώπους, παύει να είναι ελεύθερος".
{…} Ο ίδιος ο Λένιν, που για λόγους τακτικής αξίωνε την είσοδο των εργατών στο κοινοβούλιο, δεν έτρεφε φρούδες ελπίδες περί τούτου: "Χίλια εμπόδια αντιτίθενται στη συμμετοχή των εργατικών μαζών στο αστικό κοινοβούλιο (το οποίο, μέσα στην αστική δημοκρατία, δεν επιλύει ποτέ τα κεφαλαιώδη προβλήματα που αποφασίζονται από το χρηματιστήριο και τις τράπεζες). Και οι εργάτες γνωρίζουν και συνειδητοποιούν, βλέπουν, αντιλαμβάνονται θαυμάσια ότι το αστικό κοινοβούλιο είναι για αυτούς ένας ξένος οργανισμός, ένα όργανο καταπίεσης των προλεταρίων από την αστική τάξη, ο οργανισμός μιας εχθρικής τάξης, μιας μειοψηφίας εκμεταλλευτών".
{…} Όσο, κι αν, υποκειμενικά, τα εργατικά πολιτικά κόμματα θεωρούνται προμαχώνες του σοσιαλισμού και δριμύτατοι εχθροί της αστικής τάξης, αντικειμενικά, κινούνται στο διαλεκτικό πλαίσιο της αστικής δημοκρατίας.
Η ουσία τους παραμένει αστική γιατί αυτή καθ’ αυτή η απόπειρα δημιουργίας μιας πολιτικής εξουσίας ανεξάρτητης της δεδομένης εργατικής ζωής και παραγωγής αποτελεί αστική προσέγγιση.
2) Επαγγελματίες πολιτικοί και κόμματα
{…} Οι νόμοι που διέπουν την καπιταλιστική δημοκρατία είναι αρκετά παρόμοιοι με εκείνους οι οποίοι καθορίζουν την οικονομική δυναμική του καπιταλισμού· και με τον ίδιο τρόπο κατά τον οποίο ο πλέον εχθρικός ανταγωνισμός μεταξύ των διαφόρων αστών και καπιταλιστών δεν εμποδίζει τη θεώρησή τους ως μιας ομογενούς τάξης με κοινά συμφέροντα, έτσι επίσης, και παρά τις πολλές λεκτικές μάχες που δίνονται μέσα στο κοινοβούλιο, "Tories" ή "Whigs", χριστιανοδημοκράτες ή σοσιαλδημοκράτες, συντηρητικοί ή προοδευτικοί, κομμουνιστές ή αντικομμουνιστές είναι ενωμένοι με τον ομφάλιο λώρο της προνομιακής κοινωνικής τους κατάστασης.
Τα κόμματα και οι πολιτικοί πάνε κι έρχονται, η δομική τους ηγεμονία παραμένει. Υπάρχουν, βεβαιότατα, ορισμένες διαφορές ανάμεσα στη διαχείριση του ενός ή του άλλου κόμματος, μακροπρόθεσμα όμως το ουσιώδες είναι το πολιτικό μονοπώλιο που όλοι αυτοί ασκούν από κοινού επί του πολιτικού σώματος.
{…} Τα πολιτικά κόμματα διατείνονται ότι αντιπροσωπεύουν τη βούληση όλης της κοινωνίας, στην πραγματικότητα όμως είναι ανίκανα να αυτοχρηματοδοτηθούν μέσω των συνδρομών των μελών τους. Πέραν των δωρεών που λαμβάνουν από τους καπιταλιστές (κυρίως τα κόμματα του κέντρου και της δεξιάς) ή τα συνδικάτα (όπως στην Αγγλία), χρηματοδοτούνται ολοένα περισσότερο από το δημόσιο ταμείο.
{…} Η χρηματοδοτική ετερωνυμία των πολιτικών κομμάτων είναι το αποτέλεσμα του πενιχρού αριθμού μελών που διαθέτουν, όχι μόνο τα κόμματα της δεξιάς, αλλά και της αριστεράς τα οποία επικαλούνται ότι αντιπροσωπεύουν τα συμφέροντα των λαϊκών τάξεων.
{…} Όπως έχουν αποδείξει οι Γκαετάνο Μόσκα, Ρόμπερτ Μίχελς, Βιλφρέντο Παρέτο και άλλοι κοινωνιολόγοι, τα πολιτικά κόμματα δεν διοικούνται από τη μάζα των πολιτικά στρατευμένων στο σύνολό τους- όπως θα ήταν το λογικό- αλλά από μια αρκετά περιορισμένη ελίτ διευθυντών και ανώτερων λειτουργών.
{…} Η αστική δημοκρατία αποτυγχάνει ήδη από τη βάση της· εκεί λοιπόν όπου η βάση δεν έχει λόγο δεν υπάρχει αυθεντική δημοκρατία.
{…} Κατά την προεκλογική εκστρατεία, τα κόμματα, για να εξασφαλίσουν τον μέγιστο δυνατό αριθμό ψήφων, υπόσχονται τον ουρανό με τ’ άστρα στη διαφορετική, πραγματική ή εν δυνάμει, πελατεία τους· την ώρα της αλήθειας όμως, γενικά, δεν εκπληρώνουν τις υποσχέσεις που είχαν δοθεί την παραμονή, όχι μόνο λόγω κυνισμού, αλλά και διότι τα προγράμματα που επεξεργάζονται τα κόμματα ασκούν πάνω από όλα μια λειτουργία όμοια με εκείνη που ασκούν τα διαφημιστικά μηνύματα: εντυπωσιάζω και προσελκύω.
Η πολιτική, πράγματι, προσομοιάζει ολοένα περισσότερο στον κόσμο της διαφήμισης, και οι αγορητές των πολιτικών συγκεντρώσεων, με τη σειρά τους, στους τσαρλατάνους των πανηγυριών.
{…} Κατά βάθος δεν υπάρχει μεγάλη διαφορά μεταξύ του εμπόρου που πουλάει τα προϊόντα του στην αγορά και του πολιτικού που ανεβαίνει σε ένα βήμα για να εξαγγείλει το πρόγραμμά του.
{…} Οι αποφάσεις οι οποίες αληθοφανώς υιοθετούνται στις συνεδριάσεις και στις δημόσιες ψηφοφορίες έχουν, ήδη, εκ των πραγμάτων παρθεί στα πρωτύτερα οργανωμένα μυστικά συμβούλια, από τις κοινοβουλευτικές επιτροπές, κεκλεισμένων των θυρών.
Αυτή είναι η κυρίαρχη νότα σε όλα τα καπιταλιστικά κοινοβούλια, τα οποία έχουν μετατραπεί σε θεατρική σκηνή για να ανεβαίνουν κωμωδίες των οποίων οι ρόλοι έχουν ανατεθεί και διανεμηθεί, ήδη εκ των προτέρων, από την εσωτερική γραφειοκρατία και τους βαρόνους των κομμάτων.
{…} Τα σχέδια νόμου και οι νόμοι που "corpum publico" (σε δημόσια θέα) παρουσιάζονται ως προϊόν πρωτοβουλίας των κοινοβουλευτικών πλειοψηφιών ή μειοψηφιών είναι αρκετές φορές το αποτέλεσμα ελιγμών που πραγματοποιούνται στο παρασκήνιο από τις ομάδες πίεσης, μέσω μεσαζόντων, δικηγορικών γραφείων, πληρεξουσίων αντιπροσώπων, διοικητικών διευθυντών, άεργων πολιτικών και απόστρατων αξιωματικών τους.
3) Η Εξουσία και ο Λαός
Οι αστικοί πολιτικοί θεσμοί τρέφονται με την άγνοια και την καλή πίστη της μάζας, εξ’ ού και αυτή συχνά επιλέγει εκείνους που αργότερα θα μετατραπούν στους εκμεταλλευτές δημίους της. Για αυτό πρέπει να μορφώσουμε το λαό και να τον κάνουμε να καταλάβει ότι αποστολή του δεν είναι να εμπιστεύεται το μέλλον του σε μια χούφτα επαγγελματιών πολιτικών, παρά να αυτοκυβερνάται. Και τι σημαίνει να μορφώσουμε το λαό; Σημαίνει να του επιστρέψουμε τη χαμένη του ταυτότητα, την αξιοπρέπεια και την κριτική του σκέψη.
Ας θυμηθούμε το αξίωμα του Ρουσσώ : "Το δικαίωμα της ψήφου αρκεί για να μου επιβάλει το καθήκον να διδαχθώ".
Κάθε ακαλλιέργητος άνθρωπος είναι προορισμένος να πέσει θύμα της δημαγωγίας και της χειραγώγησης των επαγγελματιών του ψεύδους.
Ο Χοακίν Κόστα είχε δίκιο όταν έλεγε: "Δεν είναι μεγάλος κόπος να παραγγείλεις γυάλινες κάλπες, ενώ φτιάχνονται και άμεσα· αυτό όμως που δεν φτιάχνεται με την ίδια ευκολία είναι ο εκλογέας".
{…} Ένα πράγμα είναι ξεκάθαρο: Η μεταπολεμική καπιταλιστική δημοκρατία δεν βρήκε τον τρόπο να αντιμετωπίσει με αποτελεσματικότητα την ιστορική πρόκληση με την οποία ήρθε αντιμέτωπη κατά τη διάρκεια των τελευταίων δεκαετιών, δεν βρήκε τον τρόπο να δημιουργήσει ένα λογικό σύστημα ζωής, δίκαιο κι ανθρώπινο, όπως απαιτούσε το ύψος των περιστάσεων, ενώ η εμφατική αποτυχία της αποτελεί θεμελιώδες τμήμα της γενικότερης διαδικασίας κατά την οποία η σύγχρονη κοινωνία αποσυντίθεται και ψυχορραγεί.
{…} Η αυτοαπελευθέρωση της εργατικής τάξης δεν αποτελεί μόνο πολιτισμικό πρόβλημα· χωρίς όμως τη μέγιστη αξιοποίηση του πνευματικού επιπέδου των εργατών, οι τελευταίοι δεν θα είναι σε κατάσταση να θέσουν τέλος στην αστική ηγεμονία και να εγκαθιδρύσουν ένα σύστημα προσαρμοσμένο στα ιδανικά και τα συμφέροντά τους.
Ο Προυντόν είχε απόλυτο δίκιο όταν έγραφε: "Σε μια οποιαδήποτε κοινωνία, η κυριαρχία ανθρώπου σε άνθρωπο είναι αντιστρόφως ανάλογη της πνευματικής ανάπτυξης την οποία έχει επιτύχει η κοινωνία αυτή, και η πιθανή διάρκεια αυτής της κυριαρχίας μπορεί να υπολογιστεί βάσει της γενικότερης, πάνω-κάτω, επιθυμίας για μια πραγματική διακυβέρνηση βασισμένη στη γνώση".
{…} Ο άνθρωπος της καταναλωτικής κοινωνίας τείνει να θεωρεί ατομικά τα προβλήματα που τον βαραίνουν και να μην αναμιγνύεται στα δημόσια ζητήματα, αυτό όμως δεν σημαίνει ότι έχουν εξαφανιστεί τα προβλήματα.
Αντίθετα, όχι απλώς δεν εξαφανίζονται αλλά πολλαπλασιάζονται κάθε μέρα και περισσότερο, όχι μόνο στις ευάλωτες ή στις χώρες μέσης κατάστασης, όπως η δική μας, αλλά και σε αυτές που υπερηφανεύονται ότι βρίσκονται στην πρωτοπορία της ευμάρειας και της προόδου. Πώς να μην αυξάνονται τα προβλήματα όταν ζούμε σε μια κοινωνία ολοένα πιο ασύνδετη, άδικη και παράλογη;
{…} Δεν υπάρχει καμία ιστορική περίοδος, κανένας πολιτισμός, κανένα πολιτικό σύστημα, καμία χώρα που να μην έχει γεννήσει τις δικές της διαδικασίες σύγκρουσης· οι σκλάβοι και οι μονομάχοι εξεγείρονται ενάντια στη Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία, οι δούλοι του Μεσαίωνα ενάντια στους φεουδάρχες αφέντες, οι αστοί ενάντια στους ευγενείς, το βιομηχανικό προλεταριάτο ενάντια στην καπιταλιστική τάξη και ούτω καθεξής. Μονάχα όταν λησμονούνται αυτές οι σταθερές της παγκόσμιας ιστορίας είναι δυνατόν να ολισθήσει κανείς στη χίμαιρα τού να πιστέψει ότι μπορεί να παίζει αιωνίως τη γάτα με το ποντίκι με τις χαμηλές τάξεις.
Μόνο στενόμυαλοι και τυφλωμένοι από τη ματαιοδοξία πολιτικοί- όπως ο ίδιος ο Φελίπε Γκονζάλες- υποκύπτουν στη ναρκισσιστική αυταπάτη να φαντασιώνονται ότι είναι απαραίτητοι κι ότι ο λαός θα τους συγχωρεί τα σφάλματα και τις απρέπειες τους εις τους αιώνας των αιώνων.
{…} Πιστεύω ότι το σύστημα εκείνο που καλύτερα ανταποκρίνεται στις ανάγκες και στα ιδανικά της μετακαπιταλιστικής κοινωνίας είναι αυτό της αυτοδιεύθυνσης.
Τι είναι η αυτοδιεύθυνση; Είναι η απόπειρα οργάνωσης της ζωής του ανθρώπου πάνω στη βάση το αυτοκαθορισμού, της ελευθερίας και της εθελοντικής συμμετοχής του κάθε πολίτη στις εργασίες της κοινότητας.
Είναι λοιπόν, το αντίθετο της κάθετης εξουσίας που έχει επικρατήσει μέχρι σήμερα, σε μεγαλύτερο ή μικρότερο βαθμό, στις ανθρώπινες κοινωνίες.
{…} Όπως δε όλα τα παγκόσμια ιδανικά, έτσι και η αυτοδιεύθυνση, ασφαλώς, αναδύεται ακριβώς από τις ρίζες του λαού, βασίζεται στο λαό και δεν μπορεί να πραγματοποιηθεί παρά μόνο από το λαό.
{…} Για να το πούμε και με τα λόγια του Μάρκοβιτς: "Αυτοδιεύθυνση σημαίνει ότι οι διευθύνουσες λειτουργίες δεν ασκούνται από καμία εξουσία εκτός κοινωνίας, παρά από τους ίδιους τους παραγωγούς της κοινωνικής ζωής σε κάθε της έκφανση. Αυτοδιεύθυνση σημαίνει την υπέρβαση του αιώνιου διαχωρισμού της κοινωνίας ανάμεσα σε ιστορικά υποκείμενα και αντικείμενα, ανάμεσα σε διευθύνοντες και εκτελεστές".
{…} Ως προδρόμους της αυτοδιεύθυνσης θεωρώ όλα εκείνα τα συστήματα ιδεών και τα ιστορικά κινήματα που υπερασπίστηκαν την ελευθερία του ανθρώπου και ταυτόχρονα την κοινωνική ισότητα. Αν έπρεπε να ονομάσω κάποιους θεωρητικούς που υπερασπίστηκαν και ουσιαστικά παρουσίασαν την ιδέα της αυτοδιεύθυνσης, θα ανέφερα τους Γκόντγουιν, Φουριέ, Όουεν και τον αντιεξουσιαστικό σοσιαλισμό γενικότερα, πρωτίστως τον Προυντόν. Σε παγκόσμιο επίπεδο δεν χωρά αμφιβολία ότι οι Μαρξ και Ένγκελς επιζητούσαν επίσης μια αυτοδιευθυνόμενη οργάνωση της κοινωνίας, όμως πέρα από το γεγονός ότι εισήγαγαν την έννοια της δικτατορίας του προλεταριάτου ως φάσης μετάβασης από τον καπιταλισμό στο σοσιαλισμό- ασυμβίβαστης με τις αρχές της αυτοδιεύθυνσης- πρέπει να θυμόμαστε, όπως λέει ο μαρξιστής Στογιάνοβιτς, "ότι ο Μαρξ έγραψε πολύ σποραδικά για την αυτοδιεύθυνση".
{…} Σε γενικές γραμμές θα μπορούσε να ειπωθεί ότι μεγάλο μέρος του εργατικού κινήματος της ηρωικής εποχής κινητοποιήθηκε από ιδέες θεμελιωδώς αυτοδιαχειριστικές.
Ως παραδείγματα συγκεκριμένων προσπαθειών αυτοδιεύθυνσης θα παραθέσω την Παρισινή Κομμούνα, τα Σοβιέτ του 1905 και του 1917, τα εργατικά συμβούλια στη Γερμανία μεταξύ 1919 και 1920, τα "consiggli di fabrica" (εργοστασιακά συμβούλια) στο Μιλάνο μετά τον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο, τα ισραηλινά κιμπούτς, και ιδιαίτερα τις ελευθεριακές κολεκτίβες που αναπτύχθηκαν από τη CNT κατά τη διάρκεια του Ισπανικού Εμφυλίου.
{…} Είναι ξεκάθαρο ότι το κίνημα για την αυτοδιεύθυνση δεν θα μπορέσει να υπερβεί τον σημερινό εμβρυακό του χαρακτήρα αν δεν εξουδετερώσει προηγουμένως τη φαύλη ηγεμονία που ασκεί σήμερα η θεσμική αριστερά.
Η μονοπώληση της εργατικής συνείδησης από τα σοσιαλδημοκρατικά, σοσιαλιστικά και κομμουνιστικά κόμματα αποτελεί ένα από τα πρωταρχικά εμπόδια για την εγκαθίδρυση ενός καθεστώτος αυτοδιεύθυνσης.
Τα πολιτικά κόμματα μπορούν να χρησιμοποιηθούν μερικές φορές ως βοηθητικά στον αγώνα ενάντια στον καπιταλισμό, εφόσον υπάρχουν, θα πρέπει να στηρίζονται τα πιο προοδευτικά από αυτά, έχοντας πάντα κατά νου ότι η απελευθέρωση της εργατικής τάξης, αν είναι να συμβεί, θα επιτευχθεί μόνο μέσα από τους κόλπους των αγωνιστικών της οργάνων, που είναι τα ανεξάρτητα συνδικάτα, τα εργατικά συμβούλια, οι εργοστασιακές επιτροπές, οι συνελεύσεις και οι άλλες μορφές προλεταριακής δράσης και οργάνωσης.
{…} Η αυτοδιεύθυνση δεν μπορεί να αποδεχθεί το σφετερισμό της πολιτικής δραστηριότητας από καμία ομάδα ή ιδιαίτερη τάξη, δεν μπορεί να αποδεχθεί ότι μια ελίτ επαγγελματιών πολιτικών κρατά στα χέρια της τις τύχες όλης της κοινωνίας.
Η αυτοδιεύθυνση οφείλει να επιζητεί την ολική κατάργηση της παραδοσιακής διχοτομίας μεταξύ των κυβερνώντων και των κυβερνωμένων και την αντικατάσταση της από ένα σύστημα το οποίο θα βασίζεται στην ισότητα ή αμοιβαιότητα των ευθυνών, των υποχρεώσεων και των δικαιωμάτων, κάτι που απαιτεί την ενεργή συμμετοχή όλων των πολιτών στη "res publica".
{…} Να είσαι ελεύθερος δεν σημαίνει να καταθέτεις κάθε τέσσερα χρόνια ένα ψηφοδέλτιο στις κάλπες, ούτε να ακούς παθητικά κατά τη διάρκεια αυτής της μακράς περιόδου τους λόγους των πολιτικών που βρίσκονται εκ περιτροπής μέσα ή έξω από τη Βουλή.
Να είσαι ελεύθερος σημαίνει να έχεις τη δυνατότητα να παρεμβαίνεις με τρόπο μόνιμο και κανονιστικό στις αποφάσεις της κοινότητας στην οποία ζεις.
Αυτό σημαίνει να ζεις ελεύθερος, αυτό σημαίνει αυτοδιεύθυνση.
{…} Αυτοδιεύθυνση θα υπάρξει όταν κανείς δεν θα έχει το δικαίωμα να διατάσσει τους άλλους αλλά και κανείς δεν θα είναι καταδικασμένος να υπακούει σε άλλο άτομο, και το δίχως άλλο η κοινοτική ζωή θα λειτουργεί αποτελεσματικά και χωρίς μεγάλες διαμάχες.
Όταν έρθει αυτή στιγμή θα επιβεβαιωθεί το αξίωμα του Μοντεσκιέ: "Σε ένα ελεύθερο κράτος, όποιος νομίζει ότι έχει ελεύθερη ψυχή πρέπει να κυβερνιέται από τον ίδιο του τον εαυτό".
Αν το εργατικό κίνημα δεν επιστρέψει στις ρίζες του, αν συνεχίσει να είναι έρμαιο της ποδηγέτησης των ξεπουλημένων στην αστική τάξη εργατοπατέρων ή των επαγγελματιών πολιτικών, αυτοδιεύθυνση δεν θα μπορέσει να πραγματοποιηθεί.
2) Οι κίνδυνοι της αυτοδιεύθυνσης
{…} Η αυτοδιεύθυνση δεν είναι ένα θρησκευτικό πιστεύω με αμετάβλητες αρχές, αλλά ιστορική διαδικασία σε συνεχή ροή, στηριζόμενη όχι σε κανονισμούς και διατάξεις, όπως οι διάσημοι 21 όροι που επέβαλε ο Λένιν στα κόμματα της Τρίτης Διεθνούς, αλλά στην ικανότητα και στην προετοιμασία του κάθε πολίτη. Αν εκλείπει η προϋπόθεση αυτή δεν εξυπηρετούν σε τίποτα τα προγράμματα αυτοδιεύθυνσης και οι κανονιστικές ρυθμίσεις, όπως επίσης και οι συναντήσεις, οι συνελεύσεις, τα συνέδρια και οι συλλογικές αποφάσεις.
Όταν ξέσπασε ο ισπανικός εμφύλιος, το ελευθεριακό κίνημα δεν διέθετε κάποιο προγραμματικό σχέδιο για τις κολεκτιβοποιήσεις, καθώς όμως η πλειοψηφία των αγωνιστών του προετοιμαζόταν σταθερά για να επιχειρήσει ένα τέτοιο εγχείρημα, δεν ήταν δύσκολο να αυτοσχεδιάσει και να τις κάνει να λειτουργήσουν γρήγορα και αποτελεσματικά, παρόλο που οι αντικειμενικές συνθήκες ήταν πολύ αντίξοες.
Η αυτοδιεύθυνση, περισσότερο από ένα πρόγραμμα, αξιώνει έναν τρόπο ζωής, μια συγκεκριμένη ανθρώπινη στάση. Να διαμορφώσουμε τους ανθρώπους, να τους μάθουμε να είναι ελεύθεροι, δίκαιοι και ανεκτικοί· αν το επιτύχουμε αυτό, τότε θα έχουμε επιτύχει αυτοί οι άνθρωποι κάθε στιγμή να γνωρίζουν, χωρίς να χρειάζεται να συμβουλεύονται κανένα αφεντικό και κανέναν κανονισμό, εκείνο που πρέπει να κάνουν για να είναι χρήσιμοι στην κοινωνία.
Η αυτοδιεύθυνση ξεκινά από τη στιγμή εκείνη κατά την οποία γνωρίζει κανείς τι είναι δίκαιο και τι άδικο, όταν εκπληρώνει το καθήκον του όχι από φόβο ή πάθος για κέρδος, όπως συμβαίνει σήμερα, αλλά επειδή του το υπαγορεύει η συνείδησή του.
Θα όριζα λοιπόν την αυτοδιεύθυνση ως ένα ιστορικό στάδιο όπου κάθε άτομο νιώθει την ενδόμυχη ανάγκη να εκπληρώνει εθελοντικά το καθήκον του, ένα ιστορικό στάδιο το οποίο είχε ήδη προβλέψει ο Γκόντγουιν πριν από δύο αιώνες: "Οφείλουμε να επιθυμούμε ειλικρινά ότι ο κάθε άνθρωπος θα είναι αρκετά σοφός ώστε να αυτοκυβερνάται χωρίς την παρέμβαση κανενός επιβαλλόμενου εμποδίου".
{…} Πρέπει να μείνουμε μακριά από τη μυθοποίηση της αυτοδιεύθυνσης και από το να τη θεωρήσουμε μαγική συνταγή, ικανή να επιλύσει όλα τα προβλήματα του ανθρώπου και της κοινωνίας.
Αν, από τη μια μεριά, το μοντέλο της αυτοδιεύθυνσης μπορεί να υπάρχει ως εναρκτήριο σημείο υπέρβασης των μεγαλύτερων αντιφάσεων της καπιταλιστικής κοινωνίας, από την άλλη μέσα σε ένα τυπικά αντικαπιταλιστικό πλαίσιο μπορεί εύκολα να παράξει νέες και απρόβλεπτες μορφές αλλοτρίωσης, χειραγώγησης και καταπίεσης, όπως έχει επισημάνει εξάλλου και ο γιουγκοσλάβος μαρξιστής Ρούντι Σούπεκ: "Ακόμα και μια αταξική κοινωνία μπορεί να εκπροσωπεί μια ολοκληρωτικά αλλοτριωμένη μορφή της ανθρώπινης ύπαρξης".
Ένας από τους πιθανούς κινδύνους της αυτοδιεύθυνσης είναι ότι στο εσωτερικό των θεσμών και των μηχανισμών της κυοφορούνται κρυφοί ανταγωνισμοί, λιγότερο ή περισσότερο χονδροειδείς, ανάμεσα στις παγκόσμιες απαιτήσεις της κοινωνίας και στα συμφέροντα των ατόμων και των ιδιαίτερων ομάδων που υπάρχουν σε αυτήν.
Υπάρχει, πράγματι, ο κίνδυνος να υπονομευτεί η αυτοδιεύθυνση, σε μεγαλύτερο ή μικρότερο βαθμό, από τον παρτικουλαρισμό (τα ιδιαίτερα συμφέροντα) των μικροαυτοδιαχειριζόμενων ομάδων.
Ο Στογιάνοβιτς, που έχει μελετήσει "in extenso" (σημ. Ελευθεριακού: "εξ' ολοκλήρου") τούτη την προβληματική, λέει: "Η γιουγκοσλαβική μαρξιστική θεωρία αντιπαραθέτει δικαιολογημένα την αυτοδιαχείριση στον κρατισμό. Η πρόσφατη ανάπτυξή της όμως οδήγησε στην ανάδυση ενός ανταγωνισμού μέσα στην ίδια την αυτοδιαχείριση: τον ανταγωνισμό ανάμεσα στην κοινωνική αυτοδιαχείριση και στην παρτικουλαριστική αυτοδιαχείριση των επιμέρους ομάδων. Έχει έρθει ή ώρα να επισημανθεί ότι συγκεκριμένες αυτοδιαχειριζόμενες ομάδες εκμεταλλεύονται και βάζουν σε κίνδυνο άλλες αυτοδιαχειριζόμενες ομάδες και την κοινωνική ολότητα".
3) Η Ηθική της αυτοδιεύθυνσης
Η αυτοδιεύθυνση αξιώνει διττό έργο: από τη μια μεριά, αποσκοπεί σε ένα εξωτερικό μετασχηματισμό της κοινωνίας, των πολιτικών, κοινωνικών, οικονομικών και πολιτισμικών της θεσμών· από την άλλη, αποσκοπεί σε έναν εσωτερικό μετασχηματισμό του ανθρώπου. Και οι δύο στόχοι συνδέονται με έναν άρρηκτο διαλεκτικό δεσμό: αν θελήσει κανείς να αφαιρέσει μία εκ των δύο διαστάσεων, η εγκαθίδρυση της αυτοδιεύθυνσης θα είναι αδύνατο να επιτευχθεί. Κατά βάθος λοιπόν πρόκειται περί ενοποίησης της επανάστασης και της παιδαγωγικής ή, αν θέλετε, της θεωρίας και της πράξης, της δράσης και του στοχασμού.
Η αυτοδιεύθυνση δεν μπορεί να γίνει κατανοητή παρά σαν μια μακρά διαδικασία αυτομόρφωσης της εργατικής τάξης και των κοινωνικών ομάδων που ταυτίζονται με το εργατικό ιδεώδες. Δεν μπορεί να είναι αποτέλεσμα αυτοσχεδιασμού, πρέπει να κατακτηθεί βήμα-βήμα, μέσα από μια τεράστια προσπάθεια υπέρβασης, γνωρίζοντας ότι και αυτή θα σκοντάφτει ξανά και ξανά σε κάθε είδους αντικειμενικές και υποκειμενικές δυσκολίες.
Ήδη από μόνο του το έργο της απελευθέρωσης του εργαζόμενου από τα ηθικά και ανθρώπινα στίγματα που παρήγαγε ο καπιταλισμός θα αποδειχτεί ιδιαίτερα επίπονο.
Αν η αυτοδιεύθυνση επιθυμεί να φτάσει στην ανάπτυξη όλων των θεωρητικών και πρακτικών δυνατοτήτων της, δεν μπορεί να είναι παρά ένα πρόταγμα για την ολοκληρωτική απελευθέρωση του ανθρώπου, και το ιδανικό αυτό απαιτεί, ως μη αναστρέψιμη συνθήκη, την ανάδυση μιας νέας ανθρώπινης υποκειμενικότητας.
{…} η αυτοδιεύθυνση δεν έχει ως υπέρτατο στόχο της το μετασχηματισμό των μεθόδων παραγωγής και διανομής, αλλά το μετασχηματισμό της ίδιας της προσωπικότητας του ατόμου, τη δημιουργία ενός τύπου ανθρώπου ανώτερου από αυτόν που αναπαράγει η καταναλωτική κοινωνία.
Η εγκαθίδρυση της αυτοδιεύθυνσης ούτως ώστε οι εργαζόμενοι να μπορούν να καταναλώνουν περισσότερα αυτοκίνητα και ψυγεία δεν θα άξιζε τον κόπο. Αξία έχει ο αγώνας για μια αυτοδιευθυνόμενη κοινωνία μόνο όταν ξεκινούμε από την προϋπόθεση ότι η εγκαθίδρυσή της θα κάνει δυνατή την ανάδυση μιας νέας κοινωνικής τάξης που θα βασίζεται στην ευαισθησία, τη γενναιοδωρία, τη συντροφικότητα και την ευγενή πρόθεση.
Ο ύστατος στόχος της αυτοδιεύθυνσης είναι ξεκάθαρος: Η λειτουργία ενός ανώτερου τύπου ανθρώπου, όπως το έλεγε και ο Ρούντι Ντούτσκε, "χωρίς τη δημιουργία ενός νέου τύπου ανθρώπου, η μόνιμη επανάσταση είναι αδύνατη".
{…} Για να μετασχηματιστεί όμως αυτό το ιδανικό σε απτή πραγματικότητα, είναι απαραίτητο ο άνθρωπος να μάθει να καθοδηγείται από τη δική του συνείδηση, ήδη εν μέσω καπιταλιστικής κοινωνίας να είναι σε θέση να εκπληρώνει τις κοινωνικές και ανθρωπιστικές του υποχρεώσεις χωρίς να χρειάζεται κανείς να τον υποχρεώνει για τούτο.
Ο εργάτης δεν πρέπει να μάθει μόνο να αποσπά συγκεκριμένα οικονομικά οφέλη από την αστική τάξη· ακόμα πιο σημαντικό είναι να μάθει να δρα σύμφωνα με μια αντι-αστική ηθική, με μια ηθική της αυτοδιεύθυνσης. Αν δεν είναι ικανός για κάτι τέτοιο, όσα υλικά πλεονεκτήματα και αν κατακτήσει, δε θα καταφέρει να χειραφετηθεί από τον αστικό ζυγό.
Η χειραφέτηση δεν σημαίνει προσέγγιση ενός οικονομικού επιπέδου ίσου με εκείνο της αστικής τάξης, αλλά δημιουργία ενός συστήματος ζωής και κοινωνικής οργάνωσης που θα βασίζεται στη δικαιοσύνη, στην ισότητα, στη συντροφικότητα και στις άλλες εγγενείς αξίες της προλεταριακής ηθικής.
{…} εμείς πιστεύουμε ότι η θεμελιώδης μηχανή της αυτοδιεύθυνσης είναι η αυτομόρφωση και η αυτοτελειοποίηση της φυσικής και ιστορικής προσωπικότητας του ανθρώπου, κι ότι αν αυτό δεν συμβεί, τότε καθόλου ή πολύ λίγο θα χρησιμεύσουν οι οικονομικοί μετασχηματισμοί.
{…} Δεν υποστηρίζω ότι η εγκαθίδρυση μιας νέας ηθικής θα είναι εύκολη υπόθεση, αλλά ούτε και θεωρώ ότι είναι αδύνατη, υπό την προϋπόθεση ότι δεν θα πιστέψουμε ότι μπορεί κάτι τέτοιο να επιτευχθεί σε σύντομο χρονικό διάστημα.
{…}Σήμερα γνωρίζουμε ότι ο άνθρωπος δεν χαρακτηρίζεται μόνο από καλοσύνη, αλλά ότι μπορεί να είναι επίσης, σε μεγάλο βαθμό, επιθετικός και καταστρεπτικός, αυτό όμως δεν σημαίνει ότι έχει χάσει για πάντα τις ανώτερες ανθρωπολογικές του ρίζες.
{…} Όσο και να πολλαπλασιάζεται το κακό και η ποταπότητα, θα υπάρχουν πάντοτε άτομα, κοινωνικές ομάδες και κινήματα που θα σώζουν την ηθική παράδοση του ανθρώπινου είδους επιλέγοντας το μονοπάτι του καλού, την αλήθεια, τη δικαιοσύνη και την ανιδιοτέλεια. Η αυτοδιεύθυνση μπορεί να αποτελεί ένα από αυτά τα ρεύματα ανανέωσης.
Αποσπάσματα απαντήσεων του Heleno Sana από συνέντευξη δημοσιευμένη στην εφημερίδα της ισπανικής αναρχοσυνδικαλιστικής οργάνωσης CNT, φύλλο Ιανουαρίου 2007
{…} Κατά τα άλλα οι άνθρωποι αντιδρούν πάντα με τον ίδιο τρόπο, είτε έχει να κάνει με εγωισμό και επιθετικότητα, είτε με γενναιοδωρία και πραότητα. Κι επειδή το φόντο δεν αλλάζει ποτέ, ο άνθρωπος πρέπει πάντα να ξεκινά πάλι από την αρχή, όσο σύγχρονος κι αν είναι. Οι επιλογές του είναι ίδιες με αυτές του ανθρώπου των σπηλαίων: είσαι καλός ή κακός, σκοτώνεις ή βοηθάς.
Κι επειδή σκέφτομαι με αυτόν τον τρόπο, μου αρέσει η ελευθεριακή αντίληψη για τον άνθρωπο, τη ζωή και την κοινωνία που είναι εξόχως ελληνική.
Όσο κι αν μιλάει για τη διαλεκτική, ο μαρξισμός είναι όπως κι ο Χέγκελ, ντετερμινιστής, πιστεύει πως η απελευθέρωση θα έρθει μέσω της ιστορικής προόδου, όχι από το ίδιο το άτομο.
Ο ελευθεριακός αντιθέτως στηρίζεται στην ηθική στάση καθενός, εδώ και τώρα.
Γι’ αυτό επαναστατεί αυθόρμητα ενάντια στην αδικία.
Ενώ η βάση του αναρχισμού είναι η ηθική, τόσο ο Μαρξ όσο κι Χέγκελ την γελοιοποιούν.
Εγώ λοιπόν όχι. Σ’ αυτό είμαι Έλληνας εκατό τοις εκατό, και σκέφτομαι όπως ο Σωκράτης κι ο μαθητής του, ο Πλάτωνας· ότι αλήθεια δεν είναι τίποτε άλλο παρά το καλό. Γι’ αυτό κι επαναλαμβάνουν ξανά και ξανά ότι είναι καλύτερο να υποστεί κανείς μια αδικία παρά να τη διαπράξει. Μια ανυπέρβλητη αλήθεια την οποία ο Σωκράτης υπερασπίζεται για τελευταία φορά μπροστά στους δικαστές του στον Άρειο Πάγο και την οποία μεταδίδει στους μαθητές του λίγο πριν πεθάνει. Μερικούς αιώνες μετά έρχεται ο Ιησούς Χριστός, ο οποίος είναι επίσης μια μεγάλη μορφή την οποία θαυμάζω και σέβομαι. Φτωχός και προλετάριος, όπως οι πρώτοι του μαθητές, κήρυξε την αγάπη προς τον πλησίον. Ήταν όμως η ηθική του Σωκράτη λιγότερο ανώτερη απ’ αυτήν του Ιησού και των Εντολών; Η σύνδεση της έννοιας της ευτυχίας με την έννοια του αγαθού είναι η βασική συνεισφορά της Σωκρατικής/Πλατωνικής φιλοσοφίας, υιοθετούμενη επίσης από τον Αριστοτέλη, αν και εκείνος, περισσότερο εμπειρικός, αποστασιοιποείται από ορισμένες θέσεις τους.
Κι αυτό που ήταν έγκυρο πριν από δυόμισυ χιλιάδες χρόνια εξακολουθεί να είναι και σήμερα.
{…} Κάθε ιδεολογία η οποία δεν κάνει αυτοκριτική και θεωρεί ότι κατέχει την απόλυτη αλήθεια είναι καταδικασμένη να ολισθήσει στο δογματισμό και τον αποκλεισμό του άλλου ως συνομιλητή, εν ανάγκη εξαφανίζοντάς τον πραγματικά. Κάτι τέτοιο δεν μπορεί να γίνεται ούτε δικαιολογείται στο όνομα καμίας πίστης ή συστήματος ιδεών.
Ο Τολστόι δήλωνε αναρχικός, αποκήρρυτε όμως τη βία. Το ίδιο κι ένας άλλος αναρχικός, ο Γκάντι. Κι αν τους κατονομάζω είναι γιατί σκέφτομαι όπως αυτοί.
