ΜΑΝΟΣ ΧΑΤΖΙΔΑΚΙΣ...

Ξάνθη 23 Οκτωβρίου 1925 – Αθήνα 15 Ιουνίου 1994

(16 χρόνια από το θάνατο του Μάνου Χατζιδάκι)

Ένα μικρό αφιέρωμα

ΑΠΟΣΠΑΣΜΑΤΑ ΑΠΟΨΕΩΝ TOY MANOY ΑΠΟ ΤΗΝ ΕΠΙΣΗΜΗ ΙΣΤΟΣΕΛΙΔΑ ΤΟΥ

ΔΕΚΕΜΒΡΗΣ ΤΟΥ ‘44

Αδερφοσύνη, αισθήματα, συνθήματα, αντιδράσεις: πάμφθηνα εμπορεύματα χυμένα στα πεζοδρόμια, μαζί μ' αληθινό αίμα αληθινά κορμιά νεανικά, αληθινά στόματα ανθρώπων που κραυγάζουν (...) Οι Ιερείς κι από τις δυο μεριές, μονοπωλούσαν τον Χριστό κι εξασφάλιζαν την συνδρομή του, οι μεν για το έθνος και οι άλλοι για τον Λαό (...). Με ποιους αλήθεια είν' ο Χριστός; -Με σένα, ακούω μια φωνή πλάι να με χαϊδεύει. Είμαι πάντα μ' αυτούς που ερωτούν. Ένας άλλος ασφαλίτης του κόβει το δρόμο λίγο αργότερα στην Αθήνα. Το σοκ είναι μεγαλύτερο, καθώς ο 20χρονος Μάνος αναγνωρίζει στο πρόσωπό του έναν παλιό ΕΛΑΣίτη, που άλλοτε παινευόταν για τα κατορθώματά του: πόσους σκότωναν και πώς τους σκότωναν (...) Τώρα τον έβλεπα μπροστά μου. Αστυφύλακα στην Ασφάλεια, να ζητάει ταυτότητα ειρωνικά, χωρίς βέβαια να μ' αναγνωρίσει (...) Άρχισα να βλέπω πως η Πατρίδα μου δεν είναι τόσο τίμια και καθαρή και αποφάσισα να έχω τα μάτια μου ανοιχτά.

Και να τι είδε: Μετά τον πόλεμο η παραδοσιακή Δεξιά με το πρόσχημα του ‹κινδύνου› από ένα αμετανόητο 11% της Αριστεράς, χάρισε στον τόπο άγρια τρομοκρατία υπηρετώντας τα συμφέροντα μιας ύποπτης ντόπιας νομενκλατούρας, κυρίως βασιζόμενη στον δοσιλογισμό, στην προδοσία και στην μικροαστική ηθική των απερχομένων. Έτσι, στ' όνομα μιας ειδεχθούς εθνικοφροσύνης γνώρισε ο τόπος την πιο ξέφρενη επιβίωση των άρρωστων φασιστικών στοιχείων, που αντί να υποστούνε τιμωρία, ανακάλυψαν τους εαυτούς τους ‹εν δυνάμει›, σχηματίζοντας μάλιστα και τα πρώτα έμβρυα της δικτατορίας και της ιωαννιδικής τρομοκρατίας του '67.

ΡΕΜΠΕΤΙΚΟ ΚΑΙ ΚΟΜΜΟΥΝΙΣΤΙΚΟ ΚΟΜΜΑ

...Από κει και πέρα, όταν το ρεμπέτικο έγινε τόσο αφόρητα νόμιμο, όσο και το Κομμουνιστικό Κόμμα στις μέρες μας, αποκηρύσσω μετά βδελυγμίας τη σχέση μου μ' αυτό.

ΑΓΓΕΛΟΠΟΥΛΟΣ ΚΑΙ ΜΑΚΑΡΕΖΟΣ

Ο Χατζιδάκις επέστρεψε στην Ελλάδα δυο χρόνια μετά, πριν πέσει η δικτατορία τελικά. Μέλος της κριτικής επιτροπής του Φεστιβάλ Θεσσαλονίκης, συνέβαλε με άλλες ελεύθερες φωνές, ώστε να προβληθούν ανενόχλητες οι Μέρες του '36 του Θόδωρου Αγγελόπουλου. Το 1972, η μελωδία της Τρίτης Διεθνούς ακούστηκε σε μια αίθουσα κατάμεστη από χωροφύλακες. Τον ίδιο χρόνο, όμως, οι φίλοι του σοκάρονται βλέποντάς τον σε φωτογραφίες με τον Μακαρέζο. Πώς «παγιδεύτηκε» σ' αυτή την απογοητευτική χειραψία με τον χουντικό υπουργό; Η Μαρία Φαραντούρη, που εκείνο τον καιρό ζούσε αυτοεξόριστη στην Φλωρεντία, θυμάται ότι «ο Μάνος πήγε στην υπηρεσία αυτή για τη φορολογική του εκκρεμότητα, αλλά και για έναν επιπλέον λόγο: ζήτησε να έρθω στην Ελλάδα για μια μέρα, για την κηδεία του πατέρα μου, χωρίς να συλληφθώ. Και πράγματι, το κατάφερε». Και πώς παρουσιάστηκε ο Μακαρέζος; Ο ίδιος ο συνθέτης είπε αργότερα στους οικείους του, ότι βρισκόταν στο διπλανό γραφείο και υπό αυτές τις συνθήκες, όταν του ζήτησε τη φωτογραφία, δεν την αρνήθηκε. Ο Χατζιδάκις δημόσια, δεν αποκάλυψε ποτέ τον «επιπλέον λόγο» που τον ανάγκασε να φωτογραφηθεί με τον Μακαρέζο...

ΑΥΓΗ ΚΑΙ ΟΝΝΕΔ

Τον ίδιο χρόνο δίνει συναυλίες στη Γιορτή της Αυγής και στη Γιορτή της ΟΝΝΕΔ. Ενθουσιάζεται με την πρώτη, όμως διακόπτει τη δεύτερη μόλις στα 20 λεπτά και αποχωρεί ενοχλημένος με τη συμπεριφορά των νεολαίων της.

ΓΙΑ ΤΗΝ ΕΦΗΜΕΡΙΔΑ «ΑΥΡΙΑΝΗ»

Η φυλλάδα που μολύνει τον ελλαδικό χώρο με αναίδεια, χυδαιότητα, τραμπουκισμό και κολακεία συμπολιτών μας (...) που κολακεύεται να πιστεύει σαν τον Καραγκιόζη ότι αυτή έριξε τον Καραμανλή. Ενώ το μόνο που κατάφερε ήταν να κατακρημνίσει την ανθρώπινη αξιοπρέπεια (...) Που ισχυρίζεται ότι προστατεύει τη δημοκρατία όσο είναι δυνατόν να την προστατεύει ένα τρωκτικό της. Που αποκομίζει κέρδη κολακεύοντας την αγραμματοσύνη και την ασημαντότητα σαν άλλη Αγία Αθανασία του Αιγάλεω. Η Αυριανή πρέπει να κλείσει. Κι αυτό είναι το νόημα της αποψινής συμμετοχής μου στο Καλλιμάρμαρο.

ΓΙΑ ΤΗ ΝΕΟΛΑΙΑ

Και πού εντοπίζει πια τις ελπίδες του- σε πολιτικό και αισθητικό επίπεδο, αφού, όπως είδαμε, πάντα τα θέλει αλληλένδετα; Στο άγνωστο κοινό, στην άγνωστη νεολαία, η οποία διαθέτει ευαισθησία και δεν έχει ακόμα διαβρωθεί. Τώρα, κατά πόσον θα της επιτρέψει η πλειοψηφία να διατηρήσει αυτή της την ευαισθησία, είναι άλλο θέμα.

ΓΙΑ ΤΗ ΔΟΛΟΦΟΝΙΑ ΤΟΥ ΜΙΧΑΛΗ ΚΑΛΤΕΖΑ ΚΑΙ ΤΟΥΣ ΑΝΑΡΧΙΚΟΥΣ

Είναι θλιβερό για όλους εμάς (...) να είναι ελεύθερος ύστερ' από δίκη ο δολοφόνος ενός δεκαπεντάχρονου παιδιού, ενώ τα ανύποπτα παιδιά μας παραμορφώνονται μες στις Ασφάλειες για πλημμελήματα, λέει το 1988 για τον αστυνομικό που σκότωσε τον Μιχάλη Καλτέζα το 1985 στα επεισόδια του Πολυτεχνείου, καταγγέλλοντας, συγχρόνως, την κυβέρνηση, που κρατά προφυλακισμένη την Βαγγελιώ Βογιατζή με το νήπιο παιδί της. Ο αληθινός νέος σήμερα αποκαλείται ‹αναρχικός› με την ίδια ασυνειδησία που κάποτε αποκαλείτο αριστερός, επισημαίνει και τον Σεπτέμβριο του 1990 συμμετέχει σε πορεία διαμαρτυρίας της Πρωτοβουλίας Αναρχικών για την κράτηση νεαρού ομοϊδεάτη τους στις φυλακές ανηλίκων του Κορυδαλλού.

ΣΚΕΨΕΙΣ ΚΑΙ ΠΑΡΑΤΗΡΗΣΕΙΣ ΓΙΑ ΤΟ ΑΝΑΖΩΟΓΟΝΗΜΕΝΟ ΦΑΙΝΟΜΕΝΟ ΤΟΥ ΝΕΟΝΑΖΙΣΜΟΥ

Βιώνουμε μέρα με την ημέρα περισσότερο το τμήμα του εαυτού μας που ή φοβάται ή δε σκέφτεται, επιδιώκοντας όσο γίνεται περισσότερα οφέλη. Ώσπου να βρεθεί ο κατάλληλος "αρχηγός" που θα ηγηθεί αυτού του κατάπτυστου περιεχομένου μας. Και τότε θα 'ναι αργά για ν' αντιδράσουμε. Ο νεοναζισμός είμαστε εσείς κι εμείς - όπως στη γνωστή παράσταση του Πιραντέλλο. Είμαστε εμείς, εσείς και τα παιδιά σας. Δεχόμαστε να 'μαστε απάνθρωποι μπρος στους φορείς του AIDS, από άγνοια, αλλά και τόσο "ανθρώπινοι" και συγκαταβατικοί μπρος στα ανθρωποειδή ερπετά του φασισμού, πάλι από άγνοια, αλλά κι από φόβο κι από συνήθεια. Και το κακό ελλοχεύει, χωρίς προφύλαξη, χωρίς ντροπή. Ο νεοναζισμός δεν είναι θεωρία, σκέψη και αναρχία. Είναι μια παράσταση. Εσείς κι εμείς. Και πρωταγωνιστής είναι ο θάνατος.

ΓΙΑ ΠΑΤΡΙΔΑ ΚΑΙ ΘΡΗΣΚΕΙΑ

Αδύνατοι, τέλος, είναι και οι συνηθισμένοι άνθρωποι απέναντι στην ψυχολογική παντοδυναμία των θρησκευτικών δογμάτων. Κι εδώ ο Χατζιδάκις υπήρξε για τις συνήθειες της καταγωγής του τολμηρός: τον Νοέμβριο του1988 καταγγέλλει τις φασιστικές διαμαρτυρίες της ανορθόδοξης εκκλησίας μας για μια ταινία περί Χριστού, που δεν είναι άλλη από τον Τελευταίο Πειρασμό του Μάρτιν Σκορσέζε. Η άμβλωση σημαίνει δολοφονία. Έτσι αποφάσισαν τα ορθόδοξα χριστιανικά σωματεία, ειρωνευόταν άλλοτε στο Τέταρτο. Δεν μας τα λεν καλά όλοι αυτοί οι εκκλησιαστικοί ή εκκλησιαζόμενοι συνεργάτες των βασανιστών επί χούντας και επί κάθε χούντας. Κύριοι των οργανώσεων, χριστιανικών και μη, οφείλετε να το καταλάβετε επιτέλους.
Ο έρωτας δε χρειάζεται προσχήματα ούτε έχει ανάγκη από τις ύποπτες ευλογίες σας. Να εξαφανιστούμε είναι προτιμότερο, με ικανοποίηση. Καλύτερα να μείνουμε στις μνήμες των κατοπινών σαν μια ιδέα παρά σαν ανυπόληπτη πραγματικότητα με γελοιογραφικές εξάρσεις εθνικού περιεχομένου.

ΓΙΑ ΤΗ "ΝΕΑ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ"

Παράλληλα με το ΠΑΣΟΚ, «τα άκουγε» και η Νέα Δημοκρατία. Ο Χατζιδάκις ήταν εκεί τοποθετημένος, αλλά όχι και παραδομένος. Μέχρι και για τον Καραμανλή είχε εκφράσει επιφυλάξεις: Παραμένω πιστός. Αυτό βέβαια δεν ακινητεί ούτε την όρασή μου, ούτε την κρίση μου, ούτε την νοημοσύνη μου. Κι όσο για τα άλλα, τα είχε πολύ αυστηρότερα και τολμηρότερα επισημάνει. Να τι έγραψε τον Οκτώβριο του 1985 στο Τέταρτο, σοκάροντας τους ομοϊδεάτες του: Και ΚΥΠ και Ασφάλειες και χαφιέδες και άπειρα ψέματα. Μόνο που εμείς τα χρωματίζαμε με γαλάζια εθνικοφροσύνη και γαλανόλευκη πατριδοκαπηλία, ενώ αυτοί με πράσινο λαϊκίζοντα σοσιαλισμό. Εμείς για το έθνος. Αυτοί για το λαό. Ποια η διαφορά; (...) Στερούμεθα ιδεολογίας. Στερούμεθα στόχων. Στερούμεθα περιεχομένου. Και προπαντός στερούμεθα σύγχρονης σκέψης. (...) Η περίφημη Γαλάζια Γενιά είναι μια νεολαία αναψυκτηρίου (...) Η Νέα Δημοκρατία οφείλει να ξαναγίνει Νέα. (...) Αν δεν επιθυμούμε να γίνουμε γραφικοί και ανώδυνοι σαν μια φιλοβασιλική παράταξη αποστράτων. Αν δεν επιθυμούμε να γίνουμε παρελθόν.

ΓΙΑ ΤΟΝ ΜΑΟ

Η Πολιτιστική Επανάσταση του Μάο Τσε Τουνγκ τον εντυπωσιάζει, το γράφει, μάλιστα, στον Καραμανλή. Αρκετά χρόνια μετά, το 1976, σχολιάζει τόσο προφητικά τον θάνατό του Κινέζου ηγέτη: Μαζί του πέθανε οριστικά η ποίηση των λαϊκών επαναστάσεων. Κι αρχίζει η θανάσιμη γραφειοκρατία των ισχυρών συστημάτων.

ΠΡΟΣΩΠΙΚΑ ΒΙΩΜΑΤΑ. ΔΕΞΙΑ ΚΑΙ ΑΡΙΣΤΕΡΑ

Ποια ήταν τα προσωπικά βιώματα, η οικογενειακή αγωγή που συνέβαλε στην ευαισθησία υπέρ των αδυνάτων, πριν καν ο Χατζιδάκις αντιληφθεί την έννοια της κοινωνικής δικαιοσύνης; Την απάντηση δίνει κι εδώ -όπως για τα περισσότερα εξάλλου- ο ίδιος ο συνθέτης: Ο πατέρας μου δεν με χτυπούσε ποτέ. Μ' έδειρε μόνο μια φορά όταν μίλησα άσχημα σε μια γυναίκα του σπιτιού. Και με υποχρέωσε να της φιλήσω τα πόδια. Πιστέψτε με το 'κανα χωρίς δυσαρέσκεια, νιώθοντας πως έπρεπε να το κάνω. Από τότε σέβομαι πάντα τα αιτήματα των εργαζομένων, τον οποιοδήποτε εργαζόμενο. Πολλές φορές αργότερα επιχείρησε να χαρακτηρίσει τον εαυτό του: Είμαι δημοκράτης αστός ουμανιστής και αναθεωρητής της δεξιάς. Το βέβαιο είναι πως δεν μ' αρέσουν ούτε τα δολάρια, ούτε οι Σιβηρίες. Ποτέ δεν υπήρξα αντικομμουνιστής (...) Εγώ περιέχω και τον αριστερό. Ο αριστερός όμως δεν με περιέχει. Να τι εννοώ αστός. Δεν εννοώ τον έμπορο αυτοκινήτων που ξαφνικά πλούτισε και τα ‹σπάει› στα νυχτερινά κέντρα.

Ο,ΤΙ ΕΧΩ ΙΕΡΟ

Να περιφρονώ τις συνήθειες των πολλών, τη λογική του κράτους και την ‹ηθική› των συγγενών μου. Να αγαπώ με πάθος τους κυνηγημένους, τους ανορθόδοξους και τους αναθεωρητές.

Η ΕΛΛΑΔΑ ΠΟΤΕ ΔΕΝ ΠΕΘΑΙΝΕΙ

Πάντα μ' απασχολούσε το γνωστό εμβατήριο όσες φορές τ' άκουγα. Έλεγα μέσα μου, τι άραγες εννοεί; (...) Σκέφτηκα, σαν κάτι να φωτίστηκε μέσα μου, εφόσον η Ελλάδα δεν πεθαίνει ποτέ, πάει να πει πως και ποτέ δεν θα αναστηθεί.

ΓΙΑ ΤΙΣ ΕΘΝΙΚΕΣ ΓΙΟΡΤΕΣ

Παρελάσεις, εθνικόφρονα λογύδρια, παραστάσεις σχολικές κι άλλα παρόμοια ενισχύουν την ιδιότυπη φασιστική μας κληρονομιά. Το περίφημον ‹πας μη Έλλην βάρβαρος›.

ΕΘΝΙΚΟΙ (Α)ΚΙΝΔΥΝΟΙ

Δε νομίζω ότι κινδυνεύουμε ως Έλληνες, αλλά ως Ελληνολάτρες.

ΕΛΛΗΝΕΣ ΚΑΙ ΑΝΘΡΩΠΟΙ

Δεν μ' αρέσει να παριστάνω τον πολύ Έλληνα. Θέλω να είμαι όσο είμαι. Καιρός είναι η έννοια Έλληνας να δώσει τη θέση της στην έννοια άνθρωπος. Και τότες πιστεύω πως θα συνδεθούμε με μια πιο βαθιά παράδοση που, κατά σύμπτωση, είναι κι αυτή γνησίως ελληνική.

ΕΛΛΗΝΕΣ ΚΑΙ ΕΥΡΩΠΑΙΟΙ

Νιώθω Έλληνας αν αυτό σημαίνει Ευρωπαίος. Κι Ευρωπαίος, αν αυτό συμπεριλαμβάνει την Ελληνικότητά μου.

Η ΚΥΡΙΑ ΕΞΟΥΣΙΑ

Όλες οι επαναστάσεις καταλήγουν στην κατάκτηση της ανεγκέφαλης Κυρίας. Της Εξουσίας. Αυτή η κατάκτηση, ως γνωστόν, δημιουργεί Δίκαιον, μακράν των ονειρικών στόχων μιας επανάστασης. Οι άνθρωποι που προκύπτουν από μία επανάσταση, περιέχουν τα ίδια συστατικά με τους αποχωρήσαντες ή τους ηττηθέντες (...). Χρειάζεται ισχυρή παιδεία για ν' ανθέξει κανείς στην έννοια της Εξουσίας και της επιτυχίας.

ΤΟ ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΚΡΑΤΟΣ...

...Δέχεται μόνον ότι το υπηρετεί και το κολακεύει. Υπήρξε πάντοτε αντιπνευματικό και εξακολουθεί να είναι.

ΓΙΑ ΤΟ ΥΠΟΥΡΓΕΙΟ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ

Δεν έχουμε πολιτισμό και η απόδειξη είναι ότι έχουμε Υπουργείο Πολιτισμού.

ΤΗ ΓΛΩΣΣΑ ΕΧΩ ΔΗΜΟΤΙΚΗ

Η σημασία της καθιέρωσής της σαν επίσημης γλώσσας του κράτους είναι τεράστια. Ο τραμπουκισμός και οι παρακρατικοί μένουν χωρίς επίσημη γλώσσα.

ΚΑΠΟΥ ΔΙΑΦΕΡΟΥΝ

Είμαι λαϊκός. Αλλά όχι λαϊκίζων.